Sünen, Câmi ve Musannef Türündeki Eserlerin İncelenmesi ve Mukayesesi

İçindekiler

Önsöz

Hadis edebiyatında, hadis metinlerinin toplandığı eserler genel olarak ale’l-ebvâb, ale’r-ricâl ve ale’l-ahrufi şeklinde tasnife tâbi tutulmuştur. Hadis Edebiyatı dersinin final ödevi olarak ele aldığımız çalışmamızda, ale’l-ebvâb yani konularına göre tasnif edilen edebi türler olan sünen, musannef ve câmi’lerin tarifini, özelliklerini anlattıktan sonra, bu alanlarda verilen eserlerden bazılarının kendine has hususiyetlerini ifâde ederek sünen, musannef ve câmi’lerin kendi içinde muhtevâ değerlendirmesini yapacağız. Son bölümde de bu edebî türlerin birbirleriyle mukayesesini yaparak, takip ettikleri metod farklarını göstererek, muhtevâ yönünden de karşılaştırmasını yapacağız.

Giriş

I. SÜNEN, CÂMİ’ VE MUSANNEF TÜRÜ ESERLER VE GENEL ÖZELLİKLERİ

A. Sünen

Sünen, sünnet kelimesinin çoğuludur. Sünnet kelimesi ise (س، ن، ن) harflerinden türemiş ve sözlükte iyi olsun kötü olsun tutulan yol anlamındadır. Hadis terminolojisinde sünen, “Fıkhi hüküm ihtivâ eden hadisleri fıkıh konularına göre düzenlemek suretiyle yazılan hadis kitabı şeklinde tarif edilmektedir.”[1]

Ale’l-ebvâb tasnif sistemine göre, yani konularına göre yazılan eserlerden olan sünenler hicri ikinci asrın başlarından itibaren yazılmaya başlamış, muhaddislerin ahkâm ve itikâdi mevzûlarla ilgili hadislere diğerlerinden fazla önem vermelerinden dolayı sünen diye isimlendirilen bu eserler hadis edebiyâtının en zengin dalını teşkil etmişlerdir. [2] Bu tür kitapların te’lifi hicri üçüncü asırda da devam etmiş, en meşhur sünenler bu asrın ikinci yarısında ortaya çıkmıştır.

1. Sünenlerin Özellikleri

Sünen unvânını taşıyan hadis kitapları, iman, tahâret,namaz, oruç, zekât, hacc gibi ahkâma ait hadisleri fıkhî bâblara göre tanzim eden kitaplardır. Bu tür eserlerin muhtevâlarını ‘ibâdât, mu’amelât ve ukûbât şeklinde üç ana başlıkta toplayabiliriz. Muhteviyatından da anlaşıldığı gibi sünenlerin hedefi hukûkî konulara ışık tutan ahkâm hadislerini bir araya getirmektir. Bu husûsu Kütüb-i sitte musannıflarından Ebû Dâvûd Sünen’ini yazma gayesini ve metodunu anlatmak üzere ele aldığı Risale’sinde şöyle anlatmaktadır:

“Sünen’de sâdece ahkâm ile ilgili hadisleri tasnif ettim. Zühd kitâbları, amellerin fazîletleri ve diğer mevzûlarla ilgili kitabları (bölümleri) tasnîf etmedim. Buradaki hadislerin hepsi ahkâm’a dâir olup, tamamı 4800 kadardır”[3].

Sünenler, Hz. Peygamber’in söz, fiil ve takrirlerini nakleden merfu’ hadisleri ihtivâ eder. Bu tür eserlerde sahâbe ve tâbiûn sözleri olan mevkûf ve maktu’ haberler genellikle bulunmaz.

2. Sünen Türünde Yazılmış Bazı Eserler

Sünenlerin genel tanımını ve özelliklerini izah ettikten sonra bu türde yazılmış eserlerden başta Kütüb-i sitte’ye dahil olanlar olmak üzere bazılarını ele alarak bu kitapların kendine has özelliklerini nakledeceğiz.

Mekhûl b. Ebû Müslim’in (ö.116/734) Kitâb’us-sünen fi’l-fıkh’ı ile hadisleri ilk defa konularına göre tasnif eden Said b. Ebî Arûbe’nin (ö.157/773) es-Sünen’i bu türde yazılan eserlerin ilk örnekleridir.[4]

Şafî’nin (ö.204/820) Sünen’ül Kübrâ’sı : Nesâ’î Şafi’’nin bu eserinden Sünen-i Suğrâ’sını telhis etmiş, isnâdında illet vâkî olanlar hakkında söz söylediği hadisleri bırakmak suretiyle özetlemiştir.

Sa’îd b. Mansûr’un Sünen’i: Ebû Osman Sa’îd b.Mansûr b. Şu’be el-Mervezî (ö.227/841) tarafından te’lif edilmiş ve çok miktarda mu’dal, munkatı’, mürsel hadis ihtivâ etmektedir.[5] Eser Hz.Peygamber’in ahkâma dair hadislerini nakletmekle beraber, sahâbe devrindeki günlük hayatın çeşitli meseleleri hakkında diğer kaynaklarda bulunmayan bilgilere hâiz olması bakımından önemlidir.

Dârimî’nin Sünen’i : Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahman b. el-Fadl b. Behrâm b. Abdissamed et-Temîmî es-Semerkandî ed-Dârimî (ö.255/841) tarafından te’lif edilmiştir. Eserin diğer sünenlerden farklı, kendine has bazı özellikleri vardır. Bunların başında 129 sayfa tutarındaki “giriş” mahiyetindeki kısım gelmektedir. Bu bölümde muhte’lif bâblar altında “Câhiliye Devri” dediğimiz döneme ait haberler, Hz.Peygamber’in hayâtı ve ahlâkıyla ilgili hadislere yer verilmiştir. Eserin genel planı, daha sonraki devirlerde tasnif edilen sünenlerden farklı değildir. Bu yönüyle kendisinden sonra gelen muhaddislere yön verdiği söylenebilir. Ayrıca müellif bir kısım hadislere notlar eklemiş ve o konu ile ilgili olarak kendi görüşünü belirtmiştir. Bazı hadislerin râvîleri hakkında bilgiler vermiş ve onların tenkitlerini yapmıştır.[6]

Dârekutnî’nin Sünen’i : Ebû’l-Hasen Ali b. Ömer ed-Dârekutnî (385/995) tarafından te’lif edilmiştir. Müellif eserinde mevsûkiyetine inandığı hadisleri değil illetli hadisleri bir araya getirmeye ve hadisleri çeşitli isnad ve rivâyetlerini vermeye gayret etmiştir. Dârekutnî ricâle ait değerlendirmelerini de süneninde yapmaktadır. Dârekutnî ricâl konusunda müsellem olmasına rağmen, sünenin te’lif amacına uygun olarak zayıf (münker, hatta mevzû hadis ihtivâ etmektedir. Bu yüzden onun Sünen’i Kütüb-i sitte dışında bırakılmıştır.[7]

İbn Mâce’nin Sünen’i : Ebû Abdullah Muhammed b.Yezid b. Abdullah b. Mâce el-Kazvînî (ö.273/886) tarafından te’lif edilmiştir. İbn Mâce’nin Sünen’i altıncı asrın başına kadar Kütüb-i sitte arasında yer almamıştı. Bu döneme kadar hadisçiler nazarında asıl olan beş hadis kitabı bulunmaktaydı. Ebû’l-Fazl İbn Tâhir el-Makdisî’nin bu beş kitab(Usûl-i hamse) a tahsis ettiği Atrâf’a İbn Mâce’nin Sünen’ini de eklemesinden ve “Altı İmamın Şartları”(Şurutu’l-e’immeti’s-sitte) adlı kitabını te’lif etmesinden sonra, İbn Mâce’nin Sünen’i de muteber kitaplar arasında zikredilmeye başlanmıştır. [8]

Sünen’de mukaddime hariç 37 kitab 1515 bâb ve 4341 hadis bulunmaktadır. Bu hadislerden 3002’si diğer beş kitapta rivâyet edilmiş olup, geriye kalan 1339 hadis sadece İbn Mâce’de bulunan hadisler (zevâid)dir. Bunların, 428’inin ricâli güvenilir, 199’unun isnadı hasen, 613’ünün isnadı zayıf, 99’unun isnadı ise yok hükmünde veya münker ya da yalanlanmıştır.[9] Bu sebepten dolayı İbn Mâce’nin Sünen’ini Kütüb-i sitte’nin altıncı kitabı olarak kabul etmeyip onun yerine Muvatta’ı zikredenler olmuştur. [10] Bununla beraber fıkıh bâbları yönünden büyük faydası dolayısıyla, altıncı kitap olarak kabul görmüş ve şöhret kazanmıştır.

Ebû Dâvud’un Sünen’i : Süleyman b. el-Eş’as b. İshak b. Beşir b. Şeddad b. Amr b.İmrân Ebû Dâvud el-Ezdî es-Sicistânî (ö.275/288) tarafından te’lif edilmiştir. Sünen, Concordane’a göre 40 kitap ve 1889 bâbtan meydana gelmektedir. Müellifin kendi ifadesiyle toplam 4800 hadis ihtivâ etmektedir. Sünen’deki bâb başlıkları kısadır ve herhangi bir görüş ortaya koyacak şekilde değildir. Musannıf eserinde şahıs tanıtması yapar, mekanlar hakkında bilgi verir, hadisin sebeb-i vurûdunu bildirir.[11] Ebû Dâvud, Sünen’inde naklettiği 4800 hadisi sıhhat yönünden üç gruba ayırmıştır. Sahîh olanlar, sahîh görünenler ve sahîhe yakın olanlar. Ancak naklettiği hadisler içerisinde zayıf olanlar da bulunmaktadır. Bu tür hadislerin zayıflık gerekçelerini bildirmeyi de ihmal etmez. Ebû Dâvud’un zayıflığına işaret etmediği hadisler kendisi tarafından sâlih olarak kabul edilmektedir.[12]

Nesâ’î’nin Sünen’i : Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb b. Sinan b. Bahr el-Horosânî en-Nesâ’î (ö.303/915) tarafından te’lif edilmiştir. Söz konusu sünen, Sünen’ül-kübrâ’nın muhtasarı olan es-Sünen’ül-Müctebâ’dır. Musannıf fıkhî hadisleri konu eden Sünen’ül-kübrâ’sında sahih hadislerle birlikte zayıf hadisleri de kaydetmiş ancak bu usûlü râvilerin hangi tür hatalar yaptıklarını göstermek için kullanmıştır.[13] Kendisinden bu eserdeki zayıf hadislerin ayıklanması istenince Sünen’ül-kübrâ’yı ihtisar etmiş ve es-Sünen’ül-Müctebâ’yı te’lif etmiştir. Sünen Sahihân’dan sonra zayıf hadisi en az bulunan kitaptır.[14]

Sünen 51 kitab ve 2400’e yakın bâb içinde, yer yer “ nev” kelimeleri ile açılmış alt başlıklardan oluşmaktadır. Bu tür başlıklar daha çok ihtilaf edilen konularda kullanılmıştır.[15]

Beyhâkî’nin Sünen’i : Tasnif devrinin son sîmâlarından biri olan Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin el-Beyhâkî (ö.458/1066) tarafından te’lif edilmiştir. Eserin ismi es-Sünen’ül-Kübrâ’dır. Bu eser hakkında İbn’üs-Salâh “ Kendi konusunda bir başka benzerini bilmiyoruz.” Diyerek, onun bütün sünen türü eserlerin husûsiyetini kendinde toplamış olduğunu ifade eder ve şöyle ilâve eder: “ Beyhakî’nin es-Sünen’ül-Kübrâ’sından başka, İslâm hukukunun delillerini toplayan dört başı mâmur başka bir kitap yoktur. Sanki o, İslam ülkesinin diğer bölgelerinde hiçbir hadis bırakmadan, hepsini kitabına almıştır.” Beyhakî’nin es-Sünen’üs-Suğrâ isimli aynı konuda bir eseri daha vardır.[16]

B. CAMÎ’LER

Câmi’ kelimesi sözlükte “toplayan, bir araya getiren” manalarına gelen (ج، م، ع) kökünden türemiştir.[17] Hadis literatüründe ise “1.Her konudan hadisler ihtivâ eden; 2. Fıkhi bir hüküm taşımayan, belli fıkıh konularından birine girmeyen hadislerin toplandığı kitap; 3. Bir hadis kitabında herhangi bir bölüme konulamayan değişik konulardaki hadislerin toplandığı bölüm ; 4. İçinde, daha önce yazılmış olan kitaplardan birden fazlasının ihtivâ ettiği hadislerin hepsin veya bir kısmının toplandığı kitap”[18] şeklinde tarif edilmiştir. Hadis edebiyatında câmi’ olarak şöhret bulan eserlerin te’lif metodu, “ Her konudan hadisler ihtivâ eden kitap’ şeklindeki birinci tarife uygundur.

1. Câmi’lerin Özellikleri

Hadis Edebiyatında ale’l-ebvâb tasnif sistemi içerisinde önemli yeri olan câmi’ler, sünenler gibi ibâdât, muâmelât ve ukûbâta dair bâblara göre tasnif edilmiş hadisleri ihtivâ ederler, ancak câmi’lerin içine aldığı hadisler sadece bu konularla ilgili değildir. Bunlara ilave olarak câmi’lerde dini konuların tamamını kapsayan, Kur’an’ın fazîleti, tefsiri, yaratılışın başlangıcı, geçmiş peygamberler, menâkib, Hz. Peygamber’in sîreti, ve meğâzîsi, halifeleri ve ashâbın fazîletleri, îman, tevhîd, ve bunun gibi diğer konulara ait hadisler sünenlerde bulunmayıp câmi’ türü eserlerin kapsamına girmektedir. Bu bakımdan câmi’ler, akla gelebilecek her konudaki müşkilin halli için başvurulabilecek mufassal hadis koleksiyonlarından sayılırlar.[19]

Câmi’lerin ihtivâ ettikleri ve dinin tamamına ait bu konular sekiz ana başlık altında toplanmış, bu başlıkların her biri bir kitap olarak adlandırılmıştır. Bu kitaplar 1.İman, 2.Ahkâm veya Sünen, 3.Rikâk veya Zühd, 4.Et’ime, eşribe, âdâb, 5. Tefsir, 6.Tarih, siyer, cihâd, 7. Menâkıb, 8. Fiten ve Melâhim’e ait konulardan oluşmaktadır. Câmi’ türünde yazılan eserlerin mutlaka bu sekiz kitabı hâvî olmasını şart koşanlar olmuştur, bu sebepten dolayı Müslim’in eserine câmi’ denilip, denilemeyeceği konusunda alimler arasında ihtilaflar olmuştur. Ancak bu ihtilaf tutmamış ve Müslim’in eseri câmi’ olarak kabul görmüştür.[20]

Câmi’ türünde eserler hicri ikinci asırda te’lif edilmeye başlamıştır. Hadis edebiyatının ilk dönemine ait eski örneklerden biri ve câmi’ türünde yazılan ilk eser olarak kabul edilen[21], Ma’mer b.Raşid’in (ö.153 /770) eserinin adı da câmi’dir. Ancak bu eser bazı ahlâkî konuları ihtivâ etmekte olup yukarıda açıkladığımız sekiz ana bölümü içermemektedir.

Muahhar döneme ait derleme ve cem’ nitelikli bazı kitaplara da câmi’ adının verildiği görülmektedir. Câmi’u’l-usûl, el-Câmi’u’us-sağir gibi bu eserlerde câmi’ isminin kullanılması sözlük anlamındadır.[22]

Câmi’lerde bulunması öne sürülen kitapların isimlerini zikretmiştik. Şimdi de bu kitapların hangi konuları içerdiğini kısaca izah edelim.

Kitâb’ül-îman: îman ve akâid konularını ilgilendiren hadis-i şerif’lerin yer aldığı bölümdür.

Kitâb’ü s-sünen: Bu bölüm sünen türü eserlerin muhtevasını oluşturmaktadır. Bütün ibâdet ve hukuk konularına taallûk eden hadisleri içine alır: Tahâret’ten Vasiyet’e kadar çeşitli fıkhî mevzûları ihtivâ eden bu bölüm, hadis mecmûalarının yarısından fazlasını işgal eder. Bu bölümün hadislerine “ ahkâm hadisleri” de denir.

Kitâb’ü z-zühd: Bir müslümanın iç dünyasını ve derûnî hayatını besleyen hadis-i şerif’lerin toplandığı bölümdür.

Kitâb’ül-edeb: Yeme, içme, giyinme, seyâhat etme, yatıp kalkma gibi hususlarda dikkat edilmesi gereken bütün muâşeret kâidelerini ihtivâ eden bölümdür.

Kitâb’üt-tefsîr: Hadis’ler bir bakıma umumî olarak Kur’anı-ı kerîm’in tefsiridir. Ancak daha hususî bağlamda bazı âyet ve sûreler hakkındaki açıklamalar, sûre ve âyetlerin sebeb-i nüzüllerini bildiren haberler bu bölümün esâsını teşkil eder. Bu bölümde ashâb ve tâbi’ûn nesli tarafından yapılan tefsirlere de yer verilir.

Kitâb’üs-siyer ve’l-cihâd: Devletler Hukuku dediğimiz Harb ve Sulh Hukuku kâideleri, Siyâsî Târih, Hz. Peygamber’in gazveleri bu bölümün konusudur.

Kitâb’ül-menâkıb: Bu bölümde Hz. Peygamber’in Şemâil’i ile ashâb hakkında söylenmiş hadisler yer almaktadır. Önceki peygamberle ilgili haberler de, umûmiyetle bu bölüm içinde yer almıştır

Kitâb’ül-fiten ve’l-melâhim: İslam topluluklarında vukûa gelecek veya vukû muhtemel nâhoş olaylar, davranışlar ve inançlarla ilgili haberler, bu bölüm altında toplanmıştır. İstikbâlden haber veren bazı hadis-i şerifler, kıyâmet alâmetleri, mehdî, teceddüd mes’elesi, mezheb ve fırkalar hakkındaki haberler bu bölümün konuları arasındadır. Hadis mecmualarının bu bölümü ; Dinler Tarihi, Siyâsî ve îtikâdî Mezhebler Tarihi, İlm-i Kelâm gibi ilim dalları için yegâne kaynak durumundadır.

Câmi’ türü eserlerde, yukarıda sıralanan bu sekiz bölümün dışında bir kısım temel konulara da yer verilmiştir: Kitâb’ül-ilm, Kitâb’üt-tıbb, Kitâb’üd-de’avât, Kitâb’ül-fezâil’il-kur’ân, Kitâb’ür-rü’yâ, Kitâb’ül- birr ve’s-sıla bunlardan bazılarıdır. [23]

2. Câmi Türünde Yazılmış Eserler

Hadis edebiyatında câmi’ türü eserlerin hicri ikinci asırda ortaya çıkmaya başlamış ve bu tür de ilk eseri Ma’mer b. Râşid el-Ezdî (ö.153/770) te’lif etmiştir. İki yazma nüshası zamanımıza kadar intikal eden ve Abdurrzzâk b. Hemmâm’ın Musannef adlı eserinin sonunda neşredilen bu kitap, hadis tarihi yönünden büyük önemi hâizdir. Çoğunlukla fıkhî konular dışındaki hadisleri toplayan bu eser, yaklaşık 280 bâb ihtivâ etmektedir.

el-Câmi’u’l-kebîr ve el-Câmi’u’s-sağîr adlı iki eseriyle Sufyân es-Sevrî (ö.161/778 ), Rabî’ İbn Habîb el-Bısrî (ö.170/787), Abdullah İbn Vehb (ö.197/813) ve Sufyân İbn Uyeyne (ö.198 / 814) bu asırda Câmi te’lif eden hadisçilerdir.[24] Bu eserlerin yanında hadis edebiyatında meşhur olan câmi’ türündeki eserlerin birkaçını, kendine has özelliklerini görmek açısından ele alacağız.

Buhârî’nin el-Câmiu’s-sahîh’i : Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail el-Buhârî el-Cû’fî (ö.256/870) tarafından te’lif edilmiştir. Esere müellif tarafından ”el-Câmiu’l-müsnedu’s-sahîhu’l-muhtasar min umûri Resûlillah sallallahu aleyhi ve selem ve sünenihi ve eyyâmih” adı verilmiştir.

Buhârî Sahîh’ini 600.000 hadis arasından seçmiştir. Sahîh 97 kitab, 3730 bâbtan müteşekkildir. Hafız İbn Hacer’e göre Sahih’i Buhârî’nin hadislerinin, mükerrerleri, ta’likât, mütâbeât ve muhte’lif rivâyetleri ile 9082, tekrarsız mevsûl hadislerin (2602), merfû’ mu’allak hadislerin 159 adet olduğun söylemektedir. İbn Hacer Buhârî’deki mevkûf ve maktû’ rivâyetleri bu rakama dahil etmemiştir. [25]

Buhâri bâb başlıklarını çoğu zaman âyet-i kerîmelerden, bazen hadislerden iktibaslarla ve bazen de serbest şekilde fakat fıkhî bir anlam taşıyacak tarzda seçtiği ibarelerle tanzim etmiştir. Bu sebepten “ Buhârî’nin fıkhî görüşleri bâb başlıklarındadır.” sözü meşhurdur. Buhârî’nin el-Câmiu’s-sahîh’i Kütüb’i sitte’nin ilk eseridir.[26]

Müslim’in Sahih’i : Ebû’l-Hüseyin Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî (ö.261/874) tarafından te’lif edilmiştir. Müellif eserine el-Müsned’üs-sahîh adını vermiştir. Sahîh-i Müslim adıyla şöhret bulan eser Kütüb-i sitte’nin ikinci kitabıdır. İmam Müslim onu 300.000 hadis içerisinden seçerek meydana getirmiştir. Müellif Sahîh’inin mutevasını şöyle açıklamaktadır: “ Ben, bana göre sahih olan her hadisi bu kitaba almış değilim. Ben, sadece sıhhati konusunda ulemânın icmâ ( buradaki icma’dan kasıt, Ahmet b. Hanbel, Yahya b. Maîn, Osman b. Ebî Şeybe, ve Said Mansur’un icmasıdır.)ettiği hadisleri bu kitaba kaydettim.” [27]

Müellif eserine sanki bir sünenmiş gibi sadece merfû’ hadisleri almaya gayret göstermiştir. Bunun sonucu olarak eserinde sadece 192 mevkûf hadis bulunmaktadır. Müslim’in eseri, kitab adı taşıyan 54 bölüm ve 1322 bâb, mükerrerler dışında 3033 hadisten müteşekkildir. Müslim kitabına bâb başlıkları koymamış, daha sonra Nevevî (ö.676/1277) tarafından esere ilave edilmiştir. Kitab isimleri Buhârî’deki kitap isimleri ile paralellik arzeder. Müslim’in Sahîh’inin Kütüb-i sitte’deki diğer kitaplardan farklı bir yönü de eserin başında eserinde izleyeceği yöntem ile ilgili önemli bilgiler ihtivâ eden bir mukaddime bulunmasıdır.[28]

Müslim’in Sahîh’i câmi’lerin özellikleri bölümünde ele aldığımız ve câmi’ türü eserlerde bulunması şart koşulan sekiz bölümden Kitab’ut-tefsir sistematik olmadığı öne sürülerek câmi’ katagorisinde değil de sünenler arasında sayılması gerektiğini iddia edenler olmuşsa da bu görüş tutmamış, Müslim’in Sahîh’i câmi’ler arasındaki yerini muhafaza etmiştir.[29] Müslim’in Sahîh’i te’lif ederken sadece merfû’ hadisleri nakletme gayreti de muhaddislerin bazılarını bu görüşe sevk eden bir başka unsur olarak görülmüştür.[30]

Tirmizî’nin Câmi’i : Muhammed b. İsâ b.Sevre b. Musâ et-Tirmizî ( ö.279/892) tarafından te’lif edilmiştir. Eserin adı el-Câmiu’l-Muhtasar min’es-Sünen an Rasûlillah’tır. Tirmizî’nin eseri sünenler arasında da zikredilmekle beraber, câmi’ türündeki eserlerin şartlarını taşımakta, câmi’lerde bulunan sekiz kitabın konuları ile alakalı tüm konuları içerdiğinden dolayı câmi’ler arasında sayılmaktadır.

Tirmizî’nin kitabındaki hadisler sahîh, hasen ve zayıf olmak üzere üç kısımda toplanır. Musannıf her hadisi zikrettikten sonra, o hadisin hangi gruptan olduğunu “ bu hadis sahîhtir” veya “bu hadis hasendir” gibi sözlerle belirtir. Zayıf olduğuna işaret ettiği hadislerin zayıflık sebebini açıklar. Tirmizî’yi diğer müelliflerden ayıran bir özelliği de, bazı hadislerin derecesine işaret ederken, sahîh, hasen, ve garip kelimelerini çeşitli şekillerde birleştirerek, hiç kimsenin kullanmadığı bazı tabirlere yer vermesidir. Meselâ bir hadisin sıhhat derecesini belirtmek için “ bu hadis hasen sahîhtir”, “ bu hadis hasen garibtir”, “ bu hadis sahih gariptir” şeklindeki tabirleri sık sık kullanmıştır.[31]

el-Câmi; 46 kitab, 2496 bâb içinde 3956 hadis içermektedir. Tirmizi’nin eserinde bulunan mevkûf ve maktû’ hadisler merfû rivayetlerin değerlendirmesi için verilmiştir. Bâb başlıkları Buhârî ile paralellik arzetmekle beraber kısa ve hadislerle münasebetlerini bulmak kolaydır. [32] Tirmizî eserin sonuna ilave ettiği Kitâbü’l-ilel’inde hadisleri zayıf kılabilecek nedenlerle ilgili önemli konuları ele almıştır.Bu açıdan onun kitabı Kütüb-i sitte’nin diğer eserlerinden farklılık arzetmektedir.[33]

C. MUSANNEFLER

Ale’l-ebvâb tasnif edilen hadis kitaplarına genel olarak musannef ismi verilmektedir. Çalışmamızın konusu olan sünen, câmi ve musannefler ve bunlara ilave olarak müstedrek, müstahrec ve zevâid isimleriyle bilinen kitapların hepsi aslında musannef çatısı altında toplanmaktadır. Ancak konularına göre tasnif sisteminde yazılan eserlerin değişik gayelere göre, farklı uslûb ve özelliklerde te’lif edilen alt türleri ortaya çıkmıştır. Musannefte yine kendi adıyla bir alt tür olarak hadis edebiyatındaki yerini almıştır.

1. Musanneflerin Özellikleri

Musannef, (ص،ن،ف) kökünden türemiş olup, sözlükte sınıflandırılmış, tasnif edilmiş mânasına gelmektedir. Hadis literatüründe ise, “Fıkhî bir hüküm taşıyan merfû’, mevkûf, ve maktû hadisleri fıkıh konularına göre sınıflandırarak yazılan hadis kitabı” olarak tarif edilmiştir.[34] Sünenlerden farklı olarak bu tür eserlerde sahâbe, tâbiin sözleri ve fiilleri ile ilgili haberlere çokça yer verildiği gibi nâdir de olsa muallak ve mürsel rivâyetler de zikredilir. Yalnız hukuki içerikli hadisler değil, biyoğrafi, tarih, zühd ve ahlâka ait haberler de musanneflerin bölümlerini teşkil eder.[35] Musannafları ihtivâ ettikleri konular yönünden sünenler ile câmi’ler arasında bir mertebede görmek mümkündür.

Musannefler hicri ikinci asrın başlarından itibaren te’lif edilmeye başlamıştır.

2. Musannef Türünde Yazılmış Eserler

Hammâd b. Seleme’nin(ö.167/784) , Vekî İbnu’l-Cerrâh (ö.197/813) hicri ikinci asırda musannef denilen eserlerle şöhret kazanmış imamlardır. Ancak İbnu’n-Nedîm, Fihrist’inde her iki Musannef’ı da Kitâb’us-sünen adı altında zikretmiştir. Bu da musannefler ile sünenler arasında büyük bir farkın olmadığına işarettir.[36]

Abdurrezzak b. Hemmâm’ın el-Musannef’i : Abdurrezzak b. Hemmâm (ö.211/ 826) tarafından te’lif edilen el-Musannef, hocası Ma’mer b. Râşidin Câmî’inden yaklaşık on misli daha hacimlidir. Muhteva bakımından da daha farklıdır. Musannef’te fıkhî mes’elelere dâir hadislere daha fazla yer verilmiştir.

Musannef’teki bâb başlıkları kısadır. Ricâl tenkidi, tanıtması ve kelime açıklamalarına rastlanmaz. Musannıf kendi görüşünü belirtmeden, Hz. Peygamber’den verilen haberleri, sahâbî kavillerini ve tâbiûn fetvâlarını sıralamakla yetinir. Musannef’te “Câmi” hariç 19.418 hadis bulunmaktadır. “Câmi” ile beraber 21.033 hadis vardır.[37] Yaklaşık dört bini merfû olmak üzere mevkûf , maktû’ ve müsned, mürsel, munkatı’ rivayetler bulunmaktadır.[38]

İbn Ebî Şeybe’nin el-Musannef’i : Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed b. Ebî Şeybe (ö.235/849) tarafından te’lif edilmiştir. Eserin adı el-Musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr’dır. Musannef’te 37.943 rivayet bulunmaktadır. Eser bu yönüyle en hacimli ve muhtevasının çeşitliliği ile de diğer hadis eserlerinden daha zengin bir görünüme sahip bulunmaktadır.[39] Musannef Tahâret, Ezân, Salavât, Zekât kitaplarıyla başlayarak sünen’lere benzemekte; Târih,Zühd, Evâil, er-Red alâ Ebî Hanîfe, Cemel, Sıffin kitaplarıyla da câmi’ türü eserlere benzemektedir. Eserin kaç bölüme ayrıldığı noktasında ihtilaflar bulunmaktadır. Bazı baskılarda kitab olarak belirlenen kısımlar diğer baskılarda bâb olarak isimlendirilmiştir. Eserin Said el-Lehhân tarafından hazırlanan en yeni neşrinde 41 kitab, 5434 bâb bulunmaktadır. [40]

Mâlik b. Enes’in (ö.179/795) Muvattâ’ adlı eseri her ne kadar musannef adını taşımasa da metod olarak musannef tarzında yazılan eserlerdendir.

Hicri üçüncü asırda da çok sayıda olmasa da bu ismi taşıyan kitaplar tasnif edilmiştir. Ebû’r-Rebî Süleyman b. Dâvud el-Ezdî ez-Zehrânî el-Atekî’nin (ö.234/849) “el-Musannef”’i, Ebû Abdurrahman Bakîy b. Mahled b. Yezid el-Kurtubî’nin (ö.276/890) , ” el-Musannef fi’l-Fetevâ’s-sahâbeti ve’t-tâbi’in ve men dûnehüm” adlı kitapları günümüze ulaşamamış olsa da bu asırda te’lif edildiği bilinen eserlerdendir.[41]

II. SÜNEN, CÂMİ’ VE MUSANNEFLERİN MUKAYESESİ

A. Edebî Türlerin Kendi İçinde Mukâyesesi

1. SÜNENLER

Sünen türündeki hadis kitapları, iman, tahâret,namaz, oruç, zekât, hac gibi ahkâma ait hadisleri fıkhî bâblara göre tanzim eden kitaplar olup muhtevâları ‘ibâdât, mu’amelât ve ukûbât şeklinde üç ana başlıkta toplanmaktadır. Sünenler ahkâm hadislerini ihtivâ etmelerinden dolayı, hadis edebiyatında önemli bir yer tutmuş ve bu alanda birçok eser verilmiştir. Biz çalışmamızın bu bölümünde sünenlerden Kütüb’i sitte’ye dahil olan Sünen-i Nesâî, Sünen-i Ebû Dâvud ve Sünen-i İbn Mâce’nin konu dağılımı ve te’lifindeki farklı özelliklerini,Kütüb-i sitte’ye dahil olmayan sünenlerin de kendine has özelliklerini ifade ederek, sünenlerin mukayasesini yapacağız.

Said b. Mansur’un Sünen’i, sahâbe devrindeki günlük hayatın çeşitli meseleleri hakkında diğer kaynaklarda bulunmayan bilgilere hâiz olması bakımından diğer sünenlerden farklılık ihtivâ eder.

İbn Mâce’nin Sünen’inde 4341 hadis bulunmaktadır. Bu hadislerden 3002’si diğer beş kitapta rivâyet edilmiş olup, geriye kalan 1339 hadis sadece İbn Mâce’de bulunan hadisler (zevâid)dir. Bunların, 428’inin ricâli güvenilir, 199’unun isnadı hasen, 613’ünün isnadı zayıf, 99’unun isnadı ise yok hükmünde veya münker ya da yalanlanmıştır.[42]

Ebû Dâvud’un Sünen’inde bâb başlıkları kısadır, müellif bâb başlıklarında fıkhî bir görüş ortaya koymamaktadır. Musannıf eserinde şahıs tanıtması yapar, mekanlar hakkında bilgi verir, hadisin sebeb-i vurûdunu bildirir.[43] Naklettiği hadisler içerisinde zayıf hadisler vardır. Ancak musannıf bu tür hadislerin zayıflık gerekçelerini bildirmektedir.[44]

Nesâî’nin Sünen’i ise içerisindeki zayıf hadislerin azlığından dolayı Sahihân’dan sonra en sahîh kitaplar arasında sayılmaktadır.

Dârimî’nin Sünen’i : Eserin giriş kısmında diğer sünenlerden farklı olarak, 129 sayfa tutarındaki “giriş” mahiyetindeki kısım gelmektedir. Bu bölümde muhte’lif bâblar altında Câhiliye Devri dediğimiz döneme ait haberler, Hz.Peygamber’in hayâtı ve ahlâkıyla ilgili haberlere yer verilmiştir.[45]

Dârekutnî’nin Sünen’inde müellif mevsûkiyetine inandığı hadisleri değil illetli olan hadisleri bir araya getirmeye çalışmıştır. Eser bu yönüyle ve hadisleri çeşitli rivâyetlerini vermesi açısından önemlidir. Sünen te’lif amacına uygun olarak zayıf münker, hatta mevzû hadis ihtivâ etmektedir.[46]

Beyhâkî’nin Sünen’i ise saydığımız sünenlerden sonra yazılmasından dolayı tüm sünenlerin özelliklerini kendisinde toplamış olma özelliğine sahiptir.

Sünenlerin Konu Dağılımı

No	*Nesâi*	*Ebû Dâvud*	*ibn Mâce*
1	Tahâret	Tahâret	Tahâret
2	Miyâh	Salât	Salât
3	Hayz	Salât'ul-istiskâ	Ezân ve's-sünneti fîhê
4	Gusl-teyemmüm	Salât'ul-sefer	Mesâcid ve'l-cemâat
5	Salât	Tatavvû'	İkâmet'üs-salât
6	Mevâkıt	Şehr-i ramazân	Cenâiz
7	Ezân	Sücûd'il-kur'ân	Sıyâm
8	Mesâcid	Vitr	Zekât
9	Kıble	Zekât	Nikâh
10	İmâme	Lukata	Talâk
11	İftitâhu's-Salât	Menâsik	Kefâret
12	Tatbîk	Nikâh	Ticâret
13	Sehv	Talâk	Ahkâm
14	Cum'a	Savm	Hibât
15	Taksîru's-salât	Cihâd	Sadakât
16	Küsûf	Edâhî	Rühûn
17	İstiskâ	Sayd	Şuf'a
18	Salâtu'l-havf	Vasâyâ	Lukata
19	Salâtu'l-iydeyn	Ferâiz	Itk
20	Kıyâmu'l-leyl	Harac	Hudûd
21	Cenâiz	Cenâiz	Diyât
22	Sıyâm	Eyman ve'n-nüzûr	Vasâyâ
23	Zekât	Buyû ve'l-icârât	Ferâiz
24	Menâsiku'l-hacc	Akdiye	Cihad
25	Cihad	İlim	Menâsik
26	Nikâh	Eşribe	Edâhî
27	Talâk	Et'ime	Zebâih
28	Hayl	Tıbb	Sayd
29	İhbâs	Itk	Et'ime
30	Vasâyâ	Hurûf ve'l-kıraât	Eşribe
31	Nuhl	Hamam	Tıbb
32	Hibe	Libâs	Libas
33	Rukba	Teraccül	Edeb
34	Umrâ	Hatem	Dua
35	Eymân-nüzur	Fiten ve'l-melâhim	Ta'bir'ir-ruyâ
36	İşretü'n-nisâ	Mehdî	Fiten
37	Tahrîmu'd-dem	Melâhim	Zühd
38	Kasmu'l-fey	Hudûd
39	Bey'at	Diyât
40	Akîka	Sünnet
41	el-Fera' ve'l-atire	Edeb
42	Sayd ve zebâih
43	Dahâya
44	Buyû'
45	Kasâme
46	Kat'ı's-sârik
47	Îman ve şerâiuh
48	Ziynet
49	Âdâbu'l-kudât
50	İstiâze
51	Eşribe

Sünenler her ne kadar ibâdât, muâmelât ve ukûbât’a dair konulara ait kitaplar olsa da, her musannıf eserini te’lif ederken bu üç ana konu ile alakalı olmayan mevzûlardaki bazı kitapları eserlerine almışlardır.

Ebû Dâvud Sünen’inde Kitâb’ül-îmân, İlim, Tıbb, Fiten, Mehdî, Melâhim, Sünnet ve Edeb; İbn Mâce ise Îmân, İlim, Tıbb, Edeb, Ruyâ, Du’â, Fiten ve zühd kitaplarına yer vermiş; Nesâî ise eserinin son kısmındaki Îmân kitabından başka “Ahkam hadisleri”nin dışında bir konuyu eserine almamıştır. Nesâî bölümlerin tasnifini Ebû Dâvud ve İbn Mâce’nin bölümlerinden daha ayrıntılı olarak ele almıştır. Mesela Nesâî Tahâret, Miyâh, Gusül, Hayz konularını ayrı ayrı ele alırken diğer iki müellif bu konuları Tahâret başlığı altında ele almışlardır. Bu özelliklerinden dolayı Sünen-i Nesâî sünen tarifine en uygun eser olarak görülmektedir.[47]

2. CÂMİ’LER

Câmi’lerin ihtivâ ettikleri ve dinin tamamına ait bu konular sekiz ana başlık altında toplanmış bu başlıkların her biri 1.İman, 2.Ahkâm veya Sünen, 3.Rikâk veya Zühd, 4.Et’ime, eşribe, âdâb, 5. Tefsir, 6.Tarih, siyer, cihâd, 7. Menâkıb, 8. Fiten ve Melâhim şeklinde isimlendirilmiştir. Çalışmamızda ele aldığımız câmi’lerin kendine has özelliklerini şöyle sıralayabiliriz.

Ma’mer b. Râşid el-Ezdî’nin (ö.153/770) Câmi’i bu türün ilk örneği olarak bilinmekte olup, fıkhî konuların dışındaki hadisleri toplaması eserin kendine has özelliğidir.

Buhârî’nin (ö.256/870) el-Câmiu’s-sahîh’i câmi’ türünde yazılan ve yalnızca sahîh hadisleri ihtivâ etmeyi hedefleme özelliği ile ilktir. Ayrıca el-Câmiu’s-sahîh’in bâb başlıklarının uslûbu açısından farklılık arzetmekte ve müellifin fıkhî görüşleri bu başlıklardan anlaşılmaktadır.

Müslim’in (ö.261/874) el-Müsned’üs-sahîh’i de sadece merfû’ hadisleri toplama hassasiyeti noktasından eseri diğer câmi’lerden ayıran bir özelliktir. Ayrıca müellif es-Sahîh’ine Kütüb-i sitte’nin hiçbirinde olmayan, te’lif ettiği eserdeki metoduna ve hadis usûlüne dair önemli bilgiler ihtivâ eden bir mukaddime ile başlamıştır. Bu özelliklerinin yanında müellif eserini sahih hadisleri toplama hedefine yönelik olarak konulara ayırmamış ve başlıklandırmamıştır. el-Müsned’üs-sahîh’te câmi’ türü eserlerde bulunması gerektiği ifade edilen Kitâb’üt-tefsîr diğer câmi’lerdeki şekliyle sistematik değildir.

Tirmizî’nin (ö.279/892) Câmi’inde hadisler sahih, hasen ve zayıf olmak üzere üç kısma ayrılmış ve bu ifadelerin birbirleriyle beraber kullanılmasıyla hadis usûlüne dair farklı birleşik ifadeler türetilmiştir.

Câmi’lerin Konu Dağılımı

No	*Buhari*	*Müslim*	*Tirmizî*
1	Bedyu'l-vahyi	Îman	Tahâret
2	Îman	Tahâret	Salât
3	İlim	Hayz	Vitr
4	Vudu'	Salât	Cuma
5	Gusl	Mesâcid	Zekât
6	Hayz	Salâtu'l-müsafirîn	Savm
7	Teyemmüm	Cum'a	Hacc
8	Salât	Salâtu'l-iydeyn	Cenâiz
9	Mevâkîtu's-salât	İstiskâ	Nikâh
10	Ezân	Küsûf	Radâ
11	Cum'a	Cenâiz	Talak ve'l-liân
12	Salâtu'l-havf	Zekât	Buyû
13	İydeyn	Sıyâm	Ahkâm
14	Vitr	İ'tikâf	Diyât
15	Istiskâ	Hacc	Hudûd
16	Küsûf	Nikâh	Sayd
17	Sücûdu'l-Kur'an	Talâk	Edâhî
18	Taksîru's-salât	Radâ'	Eyman ve'n-nüzûr
19	Teheccud	Liân	Siyer
20	Fazlu's-salâti Fi'l-mescid-i Mekke ve Medine	İtk	Fedâil-i cihâd
21	Amel'u fi's-salât	Büyû'	Cihâd
22	Sehv	Müsâkât	Libâs
23	Cenâiz	Ferâiz	Et'ime
24	Zekat	Hibât	Eşribe
25	Hacc	Vasiyyet	Birr ve sıla
26	Umre	Nezr	Tıbb
27	Muhsar ve cezâüs-sayd	Eymân	Ferâiz
28	Cezâü's-sayd ve nahvühü	Kasâme	Vasâyâ
29	Fezâilu Medîne	Hudûd	Velâ ve'l-hîbe
30	Savm	Akdiye	Kader
31	Salât'üt-terâvîh	Lukatâ	Fiten
32	Fazlu leylet'ül-kadr	Cihad	Ruyâ
33	İ'tikaf	İmâre	Şehâdet
34	Büyû'	Sayd	Zühd
35	Selm	Edâhî	Sıfat'ul-kıyâmet
36	Şüf'a	Eşribe	Sıfat'ul-cennet
37	İcâre	Libâs	Sıfat'ul-cehennem
38	Havelât	Âdâb	Îmân
39	Kefâle	Selâm	İlim
40	Vekâle	Elfâzun fi'l- edeb	İsti'zan ve'l-âdâb
41	Hars ve'l-müzâra'	Şi'r	Edeb
42	Şurb ve'l-müsâkât	Rü'ya	Fedâil-il-kur'an
43	İstikrâz	Fedâil	Kıraât
44	Eşhâs ve'l-husûmât	Fedâilu's-sahâbe	Tefsîr'ul-kurân
45	Lûkata	Birr ve's-sıla	Deavât
46	Mezâlim	Kader	Menâkîb
47	Şirket	İlim
48	Rehin	Zikir ve dua
49	Itk	Tevbe
50	Mükâteb	Sıfâtu'l-münâfıkîn
51	Hibe ve fazluhê	Cennet
52	Şehâdât	Fiten
53	Sulh	Zühd
54	Şurût	Tefsîr
55	Vasâyâ
56	Cihad ve siyer
57	Farz'ul-humus
58	Cizye
59	Bed'ül-halk
60	Ehâdîs'ul-enbiyâ
61	Menâkib
62	Fezâilu eshâb'in-Nebiyyi
63	Menâkb'ul-ensâr
64	Meğâzî
65	Tefsir
66	Fezâil'ul-kur'an
67	Nikah
68	Talak
69	Nafakât
70	Et'ime
71	Akîka
72	Zebâih ve sayd
73	Ezâhî
74	Eşribe
75	Merzâ
76	Tıbb
77	Libâs
78	Edeb
79	İsti'zan
80	Dâvât
81	Rikâk
82	Kader
83	Eymân ve'n-nüzûr
84	Keffârât'ül-eymân
85	Ferâiz
86	Hudûd
87	Diyât
88	İstitâbet'ül-mürteddîn
89	İkrâh
90	Hiyel
91	Ta'bîr
92	Fiten
93	Ahkâm
94	Temenni
95	Ahbâr'ul-âhâd
96	I'tisâm bi'l-kitâb ve's-sünne
97	Tevhîd

Kitap isimlerine göre ayrı ayrı ele aldığımız üç câmi’ içerisinde Buhâri’nin Câmi’nin 97 Kitab ile en ayrıntılı olduğu şekilde de görülmektedir. Buhârî’den sonra çok neredeyse Buhârî’nin konu başlıklarını yarısı olan 54 kitab ile Müslim’in eseri Tirmizî’den çok farklı olmasa da bazı konuları ayrı ayrı ele almıştır. Mesela Salât’ül-iydeyn ve Salât’ül-müsâfirin Müslim’de ayrı kitablar olarak alınmıştır. Yine Hayz kitabı Müslim’de ayrı bir kitab, Tirmizî’de ise Tahâret kitabı içerisinde ele alınmıştır. İhtiva ettikleri bâblar birbirine benzemekle beraber Müslim’de Tirmizî’den farklı olarak Akdiye, Hibât, İmâre, İstiskâ, İ'tikâf, İtk kitabları ele alınmıştır. Tirmizî’de de Müslim’den farklı olarak Ahkâm, Diyât, Et'ime, Kıraât, Sıfat'ul-cehennem, Siyer, Sıfât’ül-kıyâmet, Şehâdet, Tıbb, Velâ ve'l-hîbe, Vitr kitaplarını ele almıştır. Müslim ve Tirmizî’nin Câmi’leri bahsettiğimiz farklılıklar olmakla beraber konu başlıklarının tertibi yönünden birbirlerine yakındırlar.

Buhâri’in konu başlıkları ise İslâm’a dâir tüm konuları içine alacak şekilde ayrı ayrı ele alınmıştır. Buhârî eserine diğer câmi’lerde olmayan Bedy’ül-vahy ile başlamış, Tahâret’e dâir konular üç kitap halinde ( Hayz, Teyemmüm, Vudû’) şeklinde, namaza dâir konular ayrı ayrı yaklaşık on beş kitabta ele almış , muâmelâta dâir konular’ın hepsi fıkıh kitaplarına benzer şekilde detaylı bir şekilde başlıklandırmış; Medine’nin fazileti, Kadir Gecesi’nin fazileti gibi fezâile dair bazı ayrı başlıklar açmıştır.

3. MUSANNEFLER

Musannefler, sünen tertibinde yazılmış ancak buna ilave olarak sahâbe, tâbiin sözleri ve fiilleri ile ilgili haberlere çokça yer verildiği gibi nâdir de olsa muallak ve mürsel rivâyetleri de kapsadıklarından dolayı sünenlerden ayrı olarak ele alınmaktadırlar.

Abdurrezzak b. Hemmâm’ın el-Musannef’inde (ö.211/826) 19.418 hadis bulunmaktadır. Musannıf kendi görüşünü belirtmeden, Hz. Peygamber’den verilen haberleri, sahâbî kavillerini ve tâbiûn fetvâlarını sıralamakla yetinir.

İbn Ebî Şeybe’nin el-Musannef’inde (ö.235/849) 37.943 rivayet bulunmaktadır. Eser bu yönüyle en hacimli ve muhtevasının çeşitliliği ile de diğer hadis eserlerinden daha zengin bir görünüme sahip bulunmaktadır.[48]

Musanneflerin Konu dağılımı

No	*İbn Ebî Şeybe*	*Abdurrezzak b. Hemmâm*
1	Tahâret	Tahâret
2	Salât	Hayz
3	Sıyam	Salât
4	Zekât	Cum'a
5	Eyman, Nuzur ve Keffarât	Fedâilu'l-Kur'an
6	Hac	Cenâiz
7	Nikah	Zekât
8	Talak	Sıyâm
9	Cihad	Akîka
10	Sayd	İ'tikaf
11	Büyû' ve Ekziyye	Menâsik (hacc)
12	Tıbb	Cihad
13	Eşribe	Meğazî
14	Akîka	Ehl-i kitâb
15	Et'ıme	Nikâh
16	Libâs	Talak
17	Edeb	Buyu'
18	Diyât	Şehâdât
19	Hudûd	Mükâteb
20	Ekziyyet-ü Rasulüllah	Eymân ve'n-nüzûr
21	Duâ	Velâ
22	Fezâil'ül-Kurân	Vesâyâ
23	Îmân	Menâkıb
24	Ruyâ	Sadaka
25	Ümerâ	Müdebber
26	Vasâyâ	Eşribe
27	Ferâiz	Ukûl
28	Fezâil	Ferâiz
29	Siyer	Ehlu'l-kitâbeyn
30	Buğüs ve serâyâ
31	Târih
32	Cennet, Nâr
33	Zühd
34	Evâil
35	Ebû Hanîfe'ye Red
36	Megâzî
37	Fiten
38	Cemel

Ele aldığımız her iki musannef konu dağılımı açısından genelde birbirinden çok fakrklı olmamakla beraber, İbn Ebî Şeybe’nin Musannef’inde, Sayd, Tıbb, Et’ime, Libâs, Edeb, Diyât, Hudûd, Duâ, İmân, Ruyâ, Umerâ, Cennet-Nâr, Zühd, Evâil, Ebû Hanîfe’ye red, Fiten, ve Cemel kitapları Abdurrezzak’ın Musannef’inde bulunmamaktadır.

Abdurrezzak’ın Musannef’inde bulunan Hayz, Cum’a, Cenâiz, İ’tikaf, Ehl-i kitâb, Şehâdât, Mükâteb, Velâ, Menâkıb, Sadaka, Müdebber, Ukûl, Ehl’ül-kitâbeyn kitabları İbn Ebî Şeybe’nin Musannef’inde bulunmamaktadır.

İbn Ebî Şeybe’nin Musannef’i Tahâret, Ezân, Salavât, Zekât kitaplarıyla başlayarak sünen’lere benzemekte; târih, zühd, evâil, er-red alâ Ebî Hanîfe, Cemel, Sıffin kitaplarıyla da Câmi’ türü eserlere benzemektedir.

B. Sünen, Câmi ve Musannef Türlerinin Mukâyesesi

Sünen, câmi’, musannef türlerinde te’lif edilen eserlerin kendi içerisindeki farklarını ve özelliklerini beyan ettikten sonra bu üç edebî türün hem metod yönünden hem de konu karşılaştırması açısından incelemesini yapalım.

Sünen’ler ibadât, muâmelât, ukûbâta dair meselelerle ilgili konuları ele alan, diğer bir deyişle “Ahkâm Hadisleri”ni içeren kitaplardır. Bu eserlerde metod olarak konuyla ilgili merfû’ hadislerin toplanması hedeflenmiştir.

Câmi’ler ise dine ait bütün meselelerle ilgili haberleri konularına göre bâblar altında toplayan eserlerdir. Câmi’ türü eserlerde bu konular sekiz grupta ele alınmıştır. Bu eserler de merfû hadislerin yanında sahâbe kavilleri (mevkûf), ve tabiin sözlerine (maktû’) yer verilmiştir.

Musannef türü eserler ihtivâ ettikleri konular açısından sünen kitaplarına, İhtiva ettikleri hadislerin merfû’, mevkûf ve maktû’ olması açısından ise câmi’lere benzemektedirler. Musannefler mevkûf ve maktû’ haberleri ihtivâ etmesi, meşhur câmi’lerdeki gibi sahîh hadisleri toplamayı hedeflemedikleri için sünen ve câmi’lere göre çok daha fazla hacimlidirler.

Câmi’ Sünen ve Musanneflerin Konu Dağılımı

*Müslim*	*Nesâi*	*Abdurrezzak b. Hemmâm*
Îman	Tahâret	Tahâret
Tahâret	Miyâh	Hayz
Hayz	Hayz	Salât
Salât	Gusl-teyemmüm	Cum'a
Mesâcid	Salât	Fedâilu'l-Kur'an
Salâtu'l-müsafirîn	Mevâkıt	Cenâiz
Cum'a	Ezân	Zekât
Salâtu'l-iydeyn	Mesâcid	Sıyâm
İstiskâ	Kıble	Akîka
Küsûf	İmâme	İ'tikaf
Cenâiz	İftitâhu's-Salât	Menâsik (hacc)
Zekât	Tatbîk	Cihad
Sıyâm	Sehv	Meğazî
İ'tikâf	Cum'a	Ehl-i kitâb
Hacc	Taksîru's-salât	Nikâh
Nikâh	Küsûf	Talak
Talâk	İstiskâ	Buyû'
Radâ'	Salâtu'l-havf	Şehâdât
Liân	Salâtu'l-iydeyn	Mükâteb
İtk	Kıyâmu'l-leyl	Eymân ve'n-nüzûr
Büyû'	Cenâiz	Velâ
Müsâkât	Sıyâm	Vesâyâ
Ferâiz	Zekât	Menâkıb
Hibât	Menâsiku'l-hacc	Sadaka
Vasiyyet	Cihad	Müdebber
Nezr	Nikâh	Eşribe
Eymân	Talâk	Ukûl
Kasâme	Hayl	Ferâiz
Hudûd	İhbâs	Ehlu'l-kitâbeyn
Akdiye	Vasâyâ
Lukatâ	Nuhl
Cihad	Hibe
İmâre	Rukba
Sayd	Umrâ
Edâhî	Eymân-nüzur
Eşribe	İşretü'n-nisâ
Libâs	Tahrîmu'd-dem
Âdâb	Kasmu'l-fey
Selâm	Bey'at
Elfâzun fi'l- edeb	Akîka
Şi'r	el-Fera' ve'l-atire
Rü'ya	Sayd ve zebâih
Fedâil	Dahâya
Fedâilu's-sahâbe	Buyû'
Birr ve's-sıla	Kasâme
Kader	Kat'ı's-sârik
İlim	Îman ve şerâiuh
Zikir ve dua	Ziynet
Tevbe	Âdâbu'l-kudât
Sıfâtu'l-münâfıkîn	İstiâze
Cennet	Eşribe
Fiten
Zühd
Tefsîr

Üç türün konularına baktığımızda câmi türü ile sünenlerdeki konu sayılarının çok farklı olmadığını ancak sünenlerin konularının İbadât, Muâmelât ve Ukûbât konularında ayrıntılı bir şekilde ele alındığı, câmi’lerde ise dîne dâir tüm konuların ele alındığını görmekteyiz. Musannefe baktığımızda daha önce de ifâde ettiğimiz gibi bu tür eserlerin sünenlerle câmi’ler arasında bulunduğunu görmekteyiz. Musanneflerin mevkûf ve maktû haberlere yer vermekle beraber konu dağılımında da sünenlerin dışına çıkarak Siyer, Meğâzî, Fezâil gibi câmi’lerin muhtevasına dahil olan konuları da içerdikleri görülmektedir.

BİBLİYOGRAFYA

Aydınlı, Abdullah, Hadis Istılahları Sözlüğü, İstanbul-2011

Babanzâde, Ahmet Naim,Hadis Usûlü ve Istılahları (Yayına Hazırlayan: Hasan Karayiğit) İstanbul 2010

Çakan, İsmail Lutfi, Hadis Edebiyatı, İstanbul-2012

Çakan, İsmail Lutfi,Hadis Usûlü, İstanbul-2010

Ebû Zehv, Muhammed, Hadis ve Hadisçiler (trc: Selman Başaran, M.Ali Sönmez), İstanbul- 2007

Efendioğlu,el-Musannef,DİA,XXXI, 238

el-A’zamî, Muhammed Mustafa, Hadis Metodolojisi ve Edebiyatı (trc: Recep Çetintaş) İstanbul-2010

es-Sâlih, Subhi, Hadis İlimleri ve Istılahları, İstanbul-2012

Hatiboğlu,Musannef,DİA,XXXI,236-237

Kettânî, er-Risâletü’l-mustadrafe (Hadis Literatürü, trc.:Yusuf Özbek), İstanbul-1994

Koçyiğit, Talat, Hadis Tarihi, Ankara-2010

Koçyiğit, Talat, Hadis Usûlü, Ankara-2011

Tokpınar,el-Musannef,DİA,XXXI,

Yardım, Ali, Hadis I-II, İstanbul-2012

[1] Aydınlı, Abdullah, Hadis Istılahları Sözlüğü, İstanbul-2011, s.280

[2] Yardım, Ali, Hadis I-II, İstanbul-2012, s.85

[3] Yardım, Ali, Hadis I-II, İstanbul-2012, s.85

[4] Kandemir,Sünen,DİA,XXXVIII,141-142

[5] Kettânî, er-Risâletü’l-mustatrafe, (trc.Yusuf Özbek) İstanbul-1994,s.27

[6] Yardım, Ali, Hadis I-II, İstanbul-2012, s.90

[7] Çakan, İsmail Lütfi, Hadis Edebiyatı, İstanbul-2012, s.126

[8] Koçyiğit,Talat, Hadis Tarihi, Ankara-2010, s.250

[9] Çakan, İsmail Lütfi, Hadis Edebiyatı, İstanbul-2012, s.120

[10] Bk. Kettânî, er-Risâletü’l-mustatrafe, (trc.Yusuf Özbek) İstanbul-1994,s.5

[11] Çakan, İsmail Lütfi, Hadis Edebiyatı, İstanbul-2012, s.114

[12]Koçyiğit,Talat, Hadis Tarihi, Ankara-2010, s.246

[13] A’zamî, Muhammed Mustafa, Hadis Metodolojisi ve Edebiyatı (trc.Recep Çetintaş)İstanbul-2010, s.139

[14] Ebû Zehv, Hadis ve Hadisçiler (trc. S.Başaran- M.A.Sönmez), İstanbul-2007, s.430

[15] Çakan, İsmail Lütfi, Hadis Edebiyatı, İstanbul-2012, s.118

[16] Yardım, Ali, Hadis I-II, İstanbul-2012, s.94

[17] Kandemir,Câmii,DİA,VII,94

[18] Aydınlı, Abdullah, Hadis Istılahları Sözlüğü, İstanbul-2011, s.44

[19] Koçyiğit, Talat,Hadis Usûlü, Ankara-2011, s.285

[20] Yardım, Ali, Hadis I-II, İstanbul-2012, s.80

[21] Kandemir,Câmii,DİA,VII,94

[22] Çakan, İsmail Lütfi, Hadis Edebiyatı, İstanbul-2012, s.79

[23] Yardım, Ali, Hadis I-II, İstanbul-2012, s.82

[24] Koçyiğit, Talat,Hadis Usûlü, Ankara-2011, s.286

[25] es-Sâlih, Subhi, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları (çvr.M.Yaşar Kandemir),İstanbul-2012,s91

[26] Çakan, İsmail Lütfi, Hadis Edebiyatı, İstanbul-2012, s.82

[27] Çakan, İsmail Lütfi, Hadis Edebiyatı, İstanbul-2012, s.86

[28] Çakan, İsmail Lütfi,a.g.e, s.90

[29] Kandemir,Câmii,DİA,VII,94

[30] Çakan, İsmail Lütfi,a.g.e, s.89

[31] Koçyiğit,Talat, Hadis Tarihi, Ankara-2010, s.248

[32] Çakan, İsmail Lütfi,a.g.e, s.100

[33] Ebû Zehv, Hadis ve Hadisçiler (trc. S.Başaran- M.A.Sönmez), İstanbul-2007, s.434

[34] Aydınlı, Abdullah, Hadis Istılahları Sözlüğü, İstanbul-2011, s.216

[35] Hatiboğlu,Musannef,DİA,XXXI,236-237

[36] Koçyiğit,Talat, Hadis Usûlü, Ankara-2010, s.286

[37] Çakan, İsmail Lütfi, Hadis Edebiyatı, İstanbul-2012, s.75

[38] Tokpınar,el-Musannef,DİA,XXXI, 237

[39] Çakan, İsmail Lütfi,a.g.e , s.75

[40] Efendioğlu,el-Musannef,DİA,XXXI, 238

[41] Koçyiğit,Talat, Hadis Tarihi, Ankara-2010, s.251

[42] Çakan, a.g.e, s.120

[43] Çakan, a.g.e, s.114

[44] Çakan, a.g.e, s.114

[45] Yardım, Ali, Hadis I-II, İstanbul-2012, s.90

[46] Çakan, a.g.e s.126

[47] Yardım,Ali, Hadis I-II,İstanbul-2012,s.87

[48] Çakan, İsmail Lütfi,a.g.e , s.75

hadisgünlüğü

19 Eylül 2013 Perşembe

Camiler, sünenler ve musanneflerin mukayesesi